Motoryka mała to termin odnoszący się do zdolności wykonywania precyzyjnych ruchów dłoni i palców. Jest ważna podczas codziennych czynności, takich jak pisanie, rysowanie czy zapinanie guzików. To umiejętności, które wymagają czasu, praktyki i wsparcia, szczególnie w pierwszych latach życia każdego dziecka. W dalszej części artykułu odpowiemy na pytania, co to jest motoryka mała i jakie są etapy jej rozwoju. Podpowiemy też, jak skutecznie ją ćwiczyć, aby zniwelować zaburzenia motoryki małej.
Motoryka mała – co to jest?
Motoryka mała, inaczej zwana również motoryką precyzyjną lub koordynacją ruchową, to określenie wszelkich czynności wykonywanych przy pomocy rąk, szczególnie dłoni i palców, o niewielkim zakresie i przy użyciu małych mięśni. Ruchy te nie angażują całego ciała, ale wymagają skupienia i pełnej integracji. Motoryka mała nie jest jednak cechą wrodzoną, a umiejętnością, którą należy od najmłodszego wieku rozwijać i doskonalić.
Najprostszymi przykładami małej motoryki są takie czynności jak pisanie, rysowanie, mycie zębów, wiązanie butów, lepienie z plasteliny, chwytanie przedmiotów, układanie klocków, zapinanie guzików, wycinanie nożyczkami oraz wszelkie inne działania manualne, do wykonania których potrzeba dużej precyzji i koordynacji ruchów. Nabywanie nowych umiejętności i ćwiczenie motoryki małej ma istotne znaczenie dla prawidłowego rozwoju dziecka, jego samodzielności, a także koordynacji wzrokowo-ruchowej.
Rozwój motoryki małej – etapy
Mimo że rozwój motoryki małej odbywa się przez całe życie, to jego decydujące fazy zachodzą we wczesnym dzieciństwie. Ten proces ściśle zależy od wieku dziecka i jego indywidualnych predyspozycji, jednak można wyróżnić kilka etapów:
- Noworodki i niemowlęta – rozwój motoryki małej zachodzi u niemowlaków poprzez niekontrolowane ruchy, np. chwytanie czy rzucanie rzeczami, przyciąganie rąk i nóg.
- Dzieci do 2. roku życia – na tym etapie zwykle zauważalna jest nauka chwytu cylindrycznego, czyli chwytania przedmiotów, m.in. zabawek czy sztućców całą dłonią.
- Dzieci do 3. roku życia – dzieci w tym wieku zaczynają wykonywać coraz bardziej precyzyjne ruchy, zauważalne m.in. poprzez chwyt palczasty, rozwijają zdolność układania klocków, łączenia dużych elementów, np. puzzli, rysowania pierwszych kształtów.
- Dzieci do 4. roku życia – na tym etapie ruchy stają się coraz bardziej precyzyjne, dzieci zwykle opanowują już chwyt trójpalcowy, który umożliwia wykonywanie prostych rysunków, np. kwadratów, prostokątów czy kółek, a także zapisywanie pierwszych literek i cyfr.
- Dzieci do 6–7. roku życia – na tym etapie motoryka mała jest już bardziej zaawansowana, a ruchy coraz precyzyjniejsze. Dzieci rysują skomplikowane obrazki, uczą się pisać, a ich zdolności manualne i zręcznościowe umożliwiają wykonywanie nieco bardziej skomplikowanych czynności i zadań, jak obsługa nożyczek, samodzielne rozbieranie i ubieranie się, a do tego dochodzi niekiedy nauka gry na prostych instrumentach muzycznych.
- Dzieci do 10–12. roku życia – nacisk kładziony jest przede wszystkim na rozwijanie koordynacji wzrokowo-ruchowej, zwłaszcza poprzez gry planszowe, różnorodne aktywności sportowe czy wprowadzanie zajęć plastyczno-technicznych – dziecko staje się przy tym coraz bardziej samodzielne.
Zaburzenia motoryki małej – objawy
Niekiedy zdarza się, że pomimo regularnych ćwiczeń rąk, dłoni i palców dziecko wykazuje trudności w przyswajaniu i opanowaniu prostych czynności ruchowo-koordynacyjnych. Jeśli uda się wyeliminować inne możliwe przyczyny problemów, np. schorzenia układu ruchowego czy problemy neurologiczne, dopiero wówczas można podejrzewać zaburzenia motoryki małej. Objawy, które najczęściej sygnalizują nieprawidłowości to m.in.:
- opóźnienia i trudności w posługiwaniu się przedmiotami codziennego użytku, jak chociażby widelec czy łyżka,
- zbyt mała precyzja ruchów – nadmierne lub zbyt małe napięcie mięśni, np. problemy z chwytaniem i utrzymywaniem przedmiotów,
- problemy z koordynacją wzrokowo-ruchową, które najczęściej są widoczne podczas rysowania oraz pisania,
- trudności w koordynacji ruchów palców, dłoni oraz przedramion lub jej całkowity brak,
- spowolnione ruchy, nieadekwatne do wykonywanej czynności,
- niechęć dziecka do wykonywania czynności manualnych, zwłaszcza ćwiczeń motoryki małej.
Na czym polega doskonalenie motoryki małej?
Każdy maluch jest inny i u każdego dziecka dorastanie może zachodzić w zupełnie innym tempie. Niezależnie jednak od wieku i etapu duże znaczenie ma systematyczne usprawnianie motoryki małej. Regularne ćwiczenia mogą zapobiec występowaniu zaburzeń lub ich stopniowej eliminacji – oczywiście pod warunkiem, że nie są one spowodowane poważnymi schorzeniami neurologicznymi, wymagającymi leczenia.
Doskonalenie motoryki małej obejmuje zarówno ćwiczenia manualne, jak i sensoryczne, które szczególnie wspierają rozwój koordynacji, zręczności, oraz budują siłę mięśniową. Pierwsze z nich dotyczą głównie prostych czynności, jak pisanie, rysowanie, układanie puzzli, tworzenie konstrukcji. To też czynności z życia codziennego, czyli wiązanie sznurówek, mycie zębów, zapinanie guzików, chwytanie przedmiotów.
Aktywności sensoryczne z kolei angażują wykorzystanie różnorodnych przedmiotów i materiałów, które mogą wzmocnić mięśnie dłoni oraz palców dziecka. Mowa tu głównie o zabawach z masami plastycznymi, czyli plasteliną, ciastoliną, a także zabawy z piaskiem i wodą, co może pozytywnie wpłynąć na wrażenia czuciowe dziecka. Dzięki regularnym ćwiczeniom manualnym i sensorycznym dzieci mogą znacząco poprawić swoją motorykę małą. Cele rozwoju tej zdolności są związane przede wszystkim z dalszym nabywaniem przez pociechę umiejętności koordynacji ruchowo-wzrokowej, ale również rozwijaniem współpracy obu dłoni czy zwiększaniem precyzji w działaniach.
Przykłady ćwiczeń usprawniających motorykę małą
Praca nad koordynacją ruchową wymaga szczególnego zaangażowania i działań, które docelowo mają wspierać motorykę małą. Ćwiczenia najczęściej rekomendowane i stosowane to:
- zabawy z masami plastycznymi – lepienie plasteliny, modeliny czy ciastoliny, ugniatanie, wałkowanie i formowanie różnych kształtów;
- wszelkie czynności manualne – rysowanie, pisanie, wycinanie;
- zabawa w piaskownicy – robienie babek, przesypywanie, budowanie wież, wykopywanie dołków;
- swobodne zabawy na świeżym powietrzu – bieganie, skakanie, zabawa w chowanego, wspinanie się;
- zabawy paluszkowe i zręcznościowe, czyli obserwowanie ruchów dłoni, powtarzanie, koncentracja;
- tworzenie prac konstrukcyjnych, prostych origami;
- nauka gry na instrumentach muzycznych;
- układanie puzzli, klocków;
- gry planszowe np. szachy, warcaby, Scrabble.
Dużą rolę odgrywają również zabawki rozwijające motorykę małą, które przyczyniają się do wzmocnienia umiejętności manualnych, a te z kolei są niezbędne podczas nauki rysowania czy pisania. Najlepiej sprawdzą się w tym celu zabawki drewniane, np. drewniany sorter kształtów i kolorów Montessori, puzzle progresywne czy różne układanki i gry logiczne, które są nie tylko ekologiczne, lecz także bezpieczne dla dzieci i niezwykle trwałe. Ćwiczenia usprawniające motorykę małą pełnią kluczową funkcję w harmonijnej ewolucji wielu obszarów życia dziecka i przesądzają o prawidłowej edukacji przedszkolnej oraz szkolnej. Dlatego tak ważne jest ulepszanie zdolności ruchowych i wzrokowych już od niemowlęcych lat.